तेजस्विनावधीतमस्तु

    भारतीय तत्वज्ञान हे मुख्यतः तीन प्रश्नाचा शोध घेत असते. मी कोण?, मी कोणाचा? आणि मी कोणासाठी?. यातल्या मी कोण या प्रश्नाचे उत्तर हे व्यक्तीसापेक्ष आहे. याच 'मी कोण?' या प्रश्नाचे माझं स्वतःचे उत्तर काय तर, 'मी एक लेखक आहे.'  हे शोधण्याचा लेखक म्हणून केलेला प्रयत्न म्हणजेच विश्राम गुप्तेंच लेखन आत्मचरित्र 'लेखकाची गोष्ट' हे होय.    आत्मचरित्रात त्या व्यक्तिच्या समकालीन आर्थीक, सामाजिक, राजकीय घडामोडींचे चित्रणही यायला हवे. केवळ चरित्रनायकाच्या जीवनात येणाऱ्या व्यक्तीबद्दलचंच लिखान नको. गुप्तें आपल्या या गोष्टीत या सामाजिक, राजकीय, साहित्यिक पर्यावरणाचा वेधही घेतात व त्यांना आपल्या परीने डिकोड करण्याचाही प्रयत्नही करतात. मराठी साहित्याबद्दल बोलताना ते म्हणतात की, मराठी लेखक हे प्रायः कौटुंबिक लिहितात. तसं लिखान करण्यात वाईट असं काहीच नाही परंतु ते लिखान हे अपूर्ण आहे असं समजावं. साहित्य विश्वात जे जे ग्रेट साहित्य लिहिलं गेलं आहे ते ते माणसाला सतत भेडसावणाऱ्या समस्यांना हात घालत असते. सत्तरच्या दशकात महाराष्ट्रात साहित्य वर्तुळात तसेच राजकीय वर्तुळातही दोन गट ...

    एक प्रसिद्ध जादूगार एकदा एका प्रेक्षागृहात जादूचे प्रयोग करत होता. दोनचार हजार माणसे बसतील एवढे मोठे प्रक्षागृह होते ते. जादूचा प्रयोग ऐन रंगात आल्यावर एक अधिकारी मंचावर आले आणि जादूगाराच्या कानात काहीतरी पुटपुटले. त्यावर जादूगाराने होकारार्थी मान हलवत,"आपण हे करुयात" असे अधिकाऱ्याला सांगितले. मग पेक्षकांकडे वळून तो म्हणाला,"आत्ता या अधिकारी साहेबांनी एक विचित्र जादू पहायची इच्छा व्यक्त केली आहे,पण ती जादू मी सभागृहात करू शकत नाही,ती मला बाहेर करावी लागेल,जिथे मी हवेत हळुवार उडू शकतो आणि गायब होऊ शकतो. तेव्हा मी आपल्या सर्वांना बाहेर येण्याची विनंती करतो". ते अधिकारी दुसरे तिसरे कोणी नसून,एक अग्निशमन अधिकारी होते,जे खरेतर भीतीपोटी निरोप द्यायला आले होते की, "प्रेक्षागृहाला आग लागली आहे,आणि थोड्याच वेळात आग सर्वत्र पसरू शकते. तेव्हा सर्वांना लवकरात लवकर हे प्रेक्षागृह रिकामे करायला सांगा." अजिबात भावनिक न होता क्षणात जादूगाराने युक्तीने,वरील कारण देऊन लोकांना प्रेक्षागृहाबाहेर काढले. तो जादूगार होता ब्लॅकस्टोन. प्रसंगावधान दाखवत त्याने स्वतःच्या व प्रे...

 मैत्री ही स्फुलिंगासारखी असते. ती केव्हा आणि कुणासोबत प्रकट होईल ते सांगता येत नाही. कित्येकदा अनेक वर्षांच्या सहवासातही ती अप्रकटच राहील, तर काही वेळा अत्यल्प सहवास घडलेला असूनही ती प्रकट होऊन दोन व्यक्ती कायमस्वरूपी जोडल्या जाऊ शकतील. मैत्रीची आपल्या आयुष्यात अत्यंत गरज असून आपण त्याचा पुरेसा विचार के लाय का कधी? मुबलक पैसा, चांगली नोकरी नाही म्हणून हळहळणारे आपण आपल्याला पुष्कळ मित्रमैत्रिणी नाहीत म्हणून हळहळतो का कधी? पुरुष-पुरुष, स्त्री-स्त्री आणि स्त्री-पुरुष असे मैत्रीचे प्रकार. त्यातल्या तिसऱ्या प्रकाराकडे- म्हणजेच ‘स्त्री-पुरुष’ मैत्रीकडे म्हणूनच आज डोळसपणे पाहण्याची फार गरज आहे, असं मला वाटतं. आपल्या भारतीय समाजाचा सांस्कृतिक इतिहास बघता आपल्याला स्त्री-पुरुष मैत्रीकडे डोळसपणे पाहता आलेलं नाहीये. रक्ताच्या स्त्री-पुरुष नात्याच्या पलीकडे आजही आपण पाहू शकत नाही. स्त्री-पुरुष संबंधांवर सामाजिक दडपणं तर आहेतच, शिवाय त्याला लैंगिकतेचाही एक पदर आहे.      ‘टिपिकल’ बॉलीवूड चित्रपटांनी स्त्री-पुरुष संबंधांकडे कधीच गंभीरपणे पाहिलेलं दिसत नाही. ‘मैंने प्यार किया’ या च...

   इंग्रजीत एक म्हण आहे 'मोअर यु पर्सनल,मोअर यु युनिव्हर्सल' लेखक जितकं जास्त आपल्या मातीतलं लिहिल तितका तो अधिक वैश्विक होत जातो. आज मराठी साहित्यात असे अस्सल स्थानिक बोलिभाषेत लिहिणारे लेखक फार कमी आहेत. अगदी एकही नाही असं मी म्हणणार नाही. बोलीभाषेत लिहिलं तर कुणी आपलं लिहिलेलं वाचेल का?  त्याला प्रतिसाद देतील का? हा भयगंड असल्यामुळेही कदाचित बरेचसे लेखक स्थानिक बोलीभाषेत लिखाण करताना दिसत नाही. प्रसाद कुमठेकर हे तरूण लेखक मात्र याला अपवाद आहेत. पेशाने संवाद लेखक असलेले आणि मूळचे उदगीरचे कुमठेकर यांच्या  पार पब्लिकेशन तर्फे प्रकाशित दोन कादंबऱ्या एक म्हणजे 'बगळा' आणि दुसरी 'बारकुल्या बारकुल्या ष्टोऱ्या'. प्रमाण मराठी भाषेतली पुस्तके जितक्या सहज आणि पटपट वाचत आपण पुढे जातो तितक्या सहजतेने जरी दोन पुस्तके वाचता येत नसली तरी वाचकाला एका जागेवर खिळवून ठेवण्याइतपत सशक्त आशय या दोन पुस्तकात नक्कीच आहे.कादंबऱ्यांच्या आशयाचे आकलन वाचकाला होईल की नाही या भितीला अजिबात थारा न देता, निगूतीने निवेदनासाठी कुमठेकरांनी उदगीरी बोलीभाषाच वापरली व त्या भाषेचा गोडवा हा वाक्या...

 अभ्यासाची फार मोठी अशी एक परंपरा सर्वत्र पहायला मिळते. ख्रिस्तपूर्व तिसऱ्या शतकांपासून भूगोलाच्या अभ्यासाला प्रारंभ झाल्याचे दाखले सापडतात. या भूगोलाच्या अभ्यासाला गती प्राप्त झाली ती कार्टोग्राफी म्हणजे नकाशा तयार करण्याचे तंत्र शोधल्यामुळे. आधुनिक काळात उपग्रहतंत्रज्ञान (सॅटेलाईट टेक्नॉलॉजी), जीपीएस या तंत्रज्ञानाचा शेती, पर्यावरण, भूविज्ञान, भौगोलिक इतिहासाच्या अभ्यासात वापर मोठा आहे. सध्या भौगोलिक इतिहास हा शालेय अभ्यासक्रम आणि स्पर्धा परीक्षा यापुरताच मर्यादित झाला आहे. क्रमिक पुस्तकांच्या पलीकडे जाऊन जर पाहिलं तर काही पुस्तके अशी असतात जी भूगोल, मानवी उत्क्रांती, जीवसृष्टीचा नैसर्गिक इतिहास या विषयातसुद्धा रस निर्माण करतात. असंच एक पुस्तक म्हणजे प्रणय लाल लिखित व नंदा खरे अनुवादित 'इंडिका' हे होय. मधुश्री प्रकाशन ने हे प्रकाशित केलं आहे.     इंडिका हे पुस्तक पंधरा वेगवेगळ्या प्रकरणात विभागले गेलेलं आहे. पृथ्वीच्या निर्मिती पासून ते थेट आजच्या प्रगत अशा होमो सेपियन मानवाच्या उत्क्रांती पर्यंत ते येऊन थांबतं. भौगोलिक इतिहासात एक सर्वात महत्वाची पायरी असते ती म्...

    आपल्याकडे सर्वसाधारण वाचणाऱ्यांचे वाचनविश्व थोडे मराठी, थोडे हिंदी, थोडे इंग्रजी या त्रिकोणापुरतेच मर्यादित असते. या त्रिकोणाबाहेरील अरब साहित्य- म्हणजेच तिसऱ्या जगातले लेखन हे अगदी तुरळकांच्या वाचनात येते. मुळात आपली अरब साहित्याची झेप ही खलिल जिब्रान, नजिब माहफुज (माहफुज यांना १९८८ साली साहित्याचे नोबेल पारितोषिक मिळालेले आहे!) आणि ‘अरेबियन नाइट्स’च्या पलीकडे जात नाही. त्यामुळे अरब साहित्यातील स्त्री-लेखकाच्या साहित्यवाचनाची शक्यता तर अधिकच धूसर. पण डॉ. जोखा अल्हार्थी या ओमान देशातील लेखिकेच्या साहित्याकडे आवर्जून वळायला हवे. ओमानची राजधानी मस्कतमधील सुलतान काबुस विद्यापीठात डॉ. जोखा अल्हार्थी प्राध्यापक आहेत. डॉ. अल्हार्थी यांनी अभिजात अरब साहित्यात एडिन्गबर्ग विद्यापीठातून पीएच.डी. केली आहे. त्यांचे आजोबा, वडील व काका असे तिघेही विख्यात ओमानी कवी होते/आहेत. डॉ. अल्हार्थी यांच्या ‘सेलेस्टिअल बॉडीज्’ या इंग्रजीत अनुवादित कादंबरीस २०१९ सालच्या ‘नॉन-फिक्शन’ गटातील ‘मॅन बुकर इंटरनॅशनल’ पारितोषिकाने सन्मानित करण्यात आले. त्या अरब राष्ट्रामधल्या पहिल्या अशा व्यक्ती व पहिल्या ...

  'नेटफ्लिक्स ओरिजीनल' या नेटफ्लिक्स च्या स्वतःची निर्मिती असलेल्या सिनेमांमधील 'द बाॅय हू हार्नेस्ड द विंड' या विल्यम कामकवांबा या आफ्रिकन मुलाच्या  पुस्तकावर आधारित असलेला त्याच नावाचा हा चित्रपट. या चित्रपटाच्या माध्यामातून चिविटाल इजिओफोर (Chiwetel Ejiofor) याने दिग्दर्शनात पाऊल ठेवत एक दमदार सुरूवात केली आहे. विल्यम कामक्वांबा (मॅक्सवेल सिंबा) हा ‘मलावी’ या दक्षिण आफ्रिकी प्रदेशातील विंम्बे या ४०-५० उंबरठे असलेल्या छोट्या वस्तीवजा गावातील एक १४ वर्षाचा मुलगा आहे. शाळेत जाऊन चांगलं शिक्षण घेण्याची विल्यमला प्रचंड ओढ आहे पण, घरात अठराविश्व दारिद्रय असल्याने ते घेणे विल्यमला शक्य नाही. मलावी मधील लोकांना शेती करण्याशिवाय दुसरा पर्याय नाही. सभोवतालची परिस्थितीच तशी आहे. मलावी सोडून इतर कुठे काम मिळेल याचीही शाश्वती नाही. त्यामुळे शेती हा एकमेव व्यवसाय त्यांच्यासमोर आहे. गावातील शेतकऱ्यांची ठेकेदार, व्यापाऱ्यांकडून फार लुट होत आहे. या सगळ्या सामाजिक पार्श्वभूमीवर ही कथा घडते .     ट्रायवेल कामक्वांबा(इजिओफोर) व अग्नेस (आयासा मायगा / Aïssa Maïga) हे विल्यमचे आईवडिल ...

    इतिहासाला नवे वळण देण्याची क्षमता काही प्रत्येकात नसते. ज्या लोकात असे वळण देण्याची क्षमता असते त्यांची संख्या ही नेहमी अगदी बोटावर मोजण्याइतकीच असते. आणि जगाचा नकाशा बदणाऱ्यांची संख्या तर ती त्याहूनही कमीच! अश्या कमी असणऱ्यांच्या यादीतील एक ठळक नाव म्हणजे इस्त्रायल च्या पहिल्या महिला पंतप्रधान गोल्डा मेअर.     गोल्डाचा जन्म ३ मे १८९८ रोजी युक्रेन(रशिया) मध्ये झाला. गोल्डाचे लहानपण तसे हालाखितच गेले. घरी झायाॅनवादी श्रमिक चळवळीचे लोक येत असत त्यामुळे आपणही या चळवळीत सामील व्हावे हे बालपणीच गोल्डाला वाटू लागले. लहानपणापासुन गोल्डावर तिच्या मोठ्या बहिणीचा शेयना प्रभाव होता. शेयनासुद्धा झायाॅनवादी होती. रशियन लोकांकडून ज्यूंवर होणारे 'प्रोग्रोम' हल्ल्यांना कंटाळून गोल्डाचे वडील आपल्या कुटुंबकबिल्यासह अमेरिकेत स्थाईक झाले. बाळाचे पाय पाळण्यात दिसतात या उक्तीला जागत एकदा गोल्डाच्या लहानपणी ती प्राथमिक शिक्षण घेत असताना सिनेगाॅग च्या चौकात झायाॅनवादी श्रमिक संघटनेच्या मोर्चात तिने केलेले भाषण असो वा तिच्या शाळेतील विद्यार्थ्यांना पुस्तके मिळावीत म्हणून तिने शाळेच्या ...

  ‘द हिडन लाइफ ऑफ ट्रीज्’ आणि ‘द इनर लाइफ ऑफ अ‍ॅनिमल्स’ या निसर्गातील अज्ञात रहस्यांचा शोध घेणाऱ्या पुस्तकांनंतरचे जर्मन जीवशास्त्रज्ञ व लेखक पीटर व्होलेबीन यांचे तिसरे पुस्तक म्हणजे- ‘द सीक्रेट नेटवर्क ऑफ नेचर’! या मूळ जर्मन पुस्तकाचा इंग्रजी अनुवाद केला आहे जेन बॅलिंगस्ट यांनी. जर्मनीच्या जंगल आयोगासाठी केलेल्या कामाचा जवळजवळ २० वर्षांचा अनुभव पीटर व्होलेबीन यांच्या गाठीशी आहे. पर्यावरणाचे संतुलन कायम राहील अशा मोहिमांमध्ये त्यांचा लक्षणीय सहभाग राहिलेला आहे. या अनुभवाच्या आधारावरच त्यांचे लेखन असते; ‘द सीक्रेट नेटवर्क ऑफ नेचर’ हे पुस्तकही त्यास अपवाद नाही. या पुस्तकातील १६ प्रकरणांतून विविध प्राणी, पक्षी, कीटक, वनस्पती यांची नैसर्गिक साखळी व्होलेबीन उलगडून दाखवतात. निसर्गात जलचर, भूचर प्राणी यांची अदृश्य साखळी आहे. या साखळीतील एक कडी जरी मानवी हस्तक्षेपामुळे तुटली, तरी त्याची मोठी किंमत मानवजातीला मोजावी लागते. जंगलातील लांडग्यांचे अस्तित्व हे याचे उत्तम उदाहरण ठरेल. ते कसे, हे पुस्तकातील पहिल्याच प्रकरणात वाचायला मिळते. अमेरिकेतील पहिले राष्ट्रीय उद्यान असलेल्या ‘यलोस्टोन’ या न...