तेजस्विनावधीतमस्तु

मार्च-२०१९ माझ्या मोठ्या बंधूंचे सासरे श्री अनंत शास्त्री लावर हे त्यांच्या एका मठाच्या पौरोहित्याच्या कामासाठी मेलबर्न ला गेले होते. त्यांना आम्ही सगळे अण्णाच्या म्हणतो. अण्णा तिकडून निघण्याच्या काही दिवस आधी मी त्यांना म्हणालो की येताना माझ्यासाठी  मेलबर्न मधले इयत्ता नववी व दहावीचे विज्ञान व गणितची क्रमिक पुस्तके घेऊन याल का? त्यांनी स्वतःचे काही सामान सोडून माझी ही तीन चार पुस्तके आणली ज्याचे वजन जवळजवळ ४-५ किलो तर सहज असेल. एकूण किंमतही साधारण ४५ आॅस्ट्रेलिअन डाॅलर इतकी झाली होती. ही पुस्तके माझ्यासाठी  घेऊन आल्याबद्दल अण्णांचे आभार मानतो.      तर सांगायचा मुद्दा हा की गेल्या दोन एक महिन्यापासून मी वेगवेगळ्या देशातील इयत्ता दहावीच्या गणित, विज्ञानाच्या पुस्तकांचा अभ्यास करत आहेत. वेगवेगळ्या देशात या वयोगटातील विद्यार्थ्यांना गणित, विज्ञान हे विषय कसे शिकवले जातात? मला या गोष्टीचे खूप कुतूहल आहे. हे मेलबर्नचे इयत्ता दहावीचे विज्ञानाचे पुस्तक वाचताना मी विशेष आनंद झाला. आनंद यासाठी की या किशोरवयात असाही डिझाईन केलेला अभ्यासक्रम शिकवता येऊ शकतो. पहिल्या प्रकरण...

 अमेरिकन जमिनीला वर्णसंघर्ष काही नवा नाहीये. सिव्हिल वॉरच्याही अगोदर पासून ते काल परवाच्या ब्लॅक लिव्ह्ज मॅटर वाल्या जॉर्ज फ्लाॅईड पर्यंतचा या चळवळीचा हा असा मोठा इतिहास आहे. या अमानवीय गोष्टींमध्ये झालेल्या मोठ्या बदलाची सुद्धा अमेरिकन माती साक्षीदार आहे. कित्येक गावे, शहरं या बदलाचे साक्षीदार म्हणून तो इतिहास आजही आपल्याला सांगू पाहत आहे. गेल्या चाळीस पन्नास वर्षांपूर्वीही हा वर्णसंघर्ष तितकाच टोकदार होता. हा वर्णसंघर्ष विज्ञानाची पंढरी समजल्या जाणाऱ्या नासा सारख्या संस्थेलाही चुकला नाही. अमेरिकेचा जॅकसन भाग असो वा दूरहॅम (नाॅर्थ कॅरोलीना) असो सगळीकडे कृष्णवर्णीय लोकांनी उपेक्षा, अवहेलना सहन केली आहे. श्वेतवर्णीय लोक आपल्याला माणसं म्हणून सुद्धा मोजत नाही. तिरस्काराची वागणूक तर पदोपदी देतात. कॅथरीन स्टॉकेट या लेखिकेची 'द हेल्प' नावाची कादंबरी वाचल्यावर लक्षात येतं की, अमेरिकेतील जॅकसन भागात घरकाम करणाऱ्या कृष्णवर्णीय मोलकरणीं साठी श्वेतवर्णीय लोक वेगळा संडास बांधत असत. 'रेस' नावाचा सिनेमा पाहिल्यावर लक्षात येतं की, एखाद्या खेळाडूने देशासाठी ऑलिम्पिक पदक जरी जिंकलं असल...

 आज (१८ मे २०२२) थोर ब्रिटिश तत्वज्ञ बर्ट्रांड रसेल यांची शतकोत्तर सुवर्ण (१५० वी) जयंती. त्यांच्या कार्याचा धावता आढावा घ्यावा म्हणून हा लेख. बर्ट्रांड रसेलचे रसेल हे घराणे इंग्लंडमधील एक सुप्रसिद्ध असे खानदानी घराण्यांपैकी एक आहे. या रसेल घराण्याने इंग्लंडला कित्येक मुत्सद्दी पुरवले. बर्ट्रांड रसेल यांचे आजोबा लॉर्ड रसेल हे लिबरल पक्षातर्फे इंग्लंडचे पंतप्रधान होऊन गेलेले आहेत. बर्ट्रांड रसेल यांचे वडील एक मुक्त चिंतक होते. त्यांनी आपल्या मुलांवर पाश्चिमात्य वंशपरंपरेने आलेल्या ईश्वरशास्त्राचा बोजा लादला नाही. बर्ट्रांड रसेल वंशपरंपरा नाकारतो. म्हणूनच रसेल यांनी आपल्या नावामागे कधीही 'लाॅर्ड' हे नामाभिधान लावले नाही. महायुद्धाच्या विरोधात स्पष्ट, रोखठोक भूमिका घेतल्यामुळे त्यांची केंब्रिज मधून हकालपट्टी करण्यात आली. युद्ध विरोधामुळे रसेलला आपल्याच मायदेशी इंग्लंडात सामान्यांपासून ते राजकारणी, विचारवंतांपर्यंत सर्वांच्याच रोषाला सामोरे जावे लागले होते. तर्कशास्त्राच्या गुणांवर त्यांनी फार जोर दिला होता. गणिताला त्यांनी आपला देव मानलं होतं. 'माझ्याविषयी विचाराल तर गणिता शिव...

 कृष्णविवरे (Black Holes) च्या प्रतिमा मिळवण्यात शास्त्रज्ञांना जे यश मिळाले आहे, ही गोष्ट खगोलशास्त्राच्या दृष्टीने अत्यंत महत्वाची आहे. हे यश सेलेब्रेट व्हायला हवं खरतर. या कृष्णविवरांचे वस्तुमान (मास) सुर्यापेक्षा चार दशलक्षाहून अधिक आहे. तीन वर्षापूर्वी कृष्णविवरांच्या मिळालेल्या प्रतिमांपेक्षा गुरूवारी(१२/मे/२०२२) रोजी मिळालेल्या प्रतिमा ह्या अधिक सुस्पष्ट आहे. गुरूवारी मिळालेल्या प्रतिमा ज्या कृष्णविवराच्या आहेत त्याचे नाव Sagittarius A* असे आहे. हे 'मिल्की वे' या आकाशगंगेतील कृष्णविवर आहे. मिल्की वे म्हणजे आपण ज्या आकाशगंगेत राहतो ती. हे कृष्णविवर मिल्की वे च्या एकदम मधोमध आहे, ज्याचे पृथ्वीपासूनचे अंतर हे जवळजवळ २७,००० प्रकाशवर्ष इतके दूर आहे. प्रकाशवर्ष हे अंतर मोजण्याचे एक एकक आहे. म्हणजे प्रकाश एका वर्षात किती अंतर कापतो ते अंतर म्हणजे प्रकाशवर्षे. प्रकाशाचा वेग आहे तीन लाख कि.मी. एका सेकंदाला. यावरून हे कृष्णविवर आपल्यापासून किती दूर आहे याचा थोडासा अंदाज येईल.         मुळात कृष्णविवरांना इतके महत्व देण्याची गरज काय?  याचे सगळ्यात महत्वाचे ...

 प्रिय वीणाताई,  सर्वप्रथम वाढदिवसाच्या अनेक अनेक शुभेच्छा आणि नमस्कार. गेल्या दशकभरातली माझी सगळ्यात मोठी कमाई जर काही असेल तर ती म्हणजे तुमचा मला मिळालेला स्नेह. फार थोडे लेखक मी असे पाहिले आहेत जे मला जसे त्यांच्या पुस्तकात, व्यासपीठावर पहायला मिळाले अगदी तसेच ते त्यांच्या वैयक्तिक जीवनातही आहेत त्यात तुमचा क्रमांक वरचा. हा कमालीचा प्रामाणिकपणा मला तुमच्यात दिसतो. आज तुम्ही वयाच्या ऐंशीव्या वर्षात पदार्पण करत आहात. अशा वेळी तुमच्यातल्या गुणांविषयी चार शब्द लिहून तुमची कृतज्ञता व्यक्त करावीशी वाटते. मराठी साहित्य विश्वात नावापुढे 'कार' लागणाऱ्या बहुतेक तुम्ही एकमेव लेखिका असाव्यात. 'एक होता कार्व्हर' लिहिल्यामुळे तुम्ही 'कार्व्हरकार' झालात. वाचकांचं इतकं प्रेम तुम्ही कामावलेलं आहे. मराठी वाचकांना अनोळखी असणारे जवळजवळ डझनभर चरित्रे तुम्ही लिहिली आहेत. गेल्या चाळीस वर्षात कार्व्हरने हजारो - लाखो लोकांना जगण्याची प्रेरणा, उमेद दिली आहे. लीझ माइटनर, रोझलिंड फ्रँकलीन, सारखी स्री संशोधकांची चरित्र वाचून कित्येक तरूण मुलींना उमेदवारीच्या काळात प्रेरणा मिळाली. त्याचं...

फिलिस गार्डनर:- "तुला माहीत नसेल तर सांगते. वर्षानुवर्षे संघर्ष करत, रक्त आटवलं तेव्हा कुठे आज मुलींना, स्रियांना शिक्षणाचे दरवाजे उघडले आहेत. आर्थिक स्वातंत्र्य मिळालं आहे. तू चुकीच्या मार्गाने जात आहेस. आणि तुझ्या ह्या चुकीची किंमत कॅलिफोर्नियातील हजारो मुलींना भविष्यात चुकती करावी लागेल. फार संघर्ष केल्यानंतर हे दिवस आलेत, नास करु नकोस त्याचा." एलिझाबेथ :- "स्टीव्ह जाॅब्ज, बील गेट्स हे याच स्टॅनफोर्ड विद्यापीठाचे Dropout विद्यार्थी होते. मला माझ्या जवळच्या लोकांनी सांगितलं आहे की मी अशीच ब्रिलिअंट आहे."  फिलिस गार्डनर:- "ब्रिलिअंट? तुला माहीत नाहीये का, माझ्या अवतीभोवती नोबेल लाॅरेट्स आहेत ते!"  अशा कठोरपणे नीतिमूल्ये जोपासणाऱ्या या प्रा. गार्डनर बाईंनी समजावून सांगितलं तरी त्या सोळा सतरा वर्षाच्या मुलीच्या डोक्यात काही केल्या प्रकाश पडेना. कारण तिला एका वेडाने झपाटलेलं होतं. जगातील सर्वात कमी वयात अब्जाधीश होणं हे तिचं वेड. स्टॅनफोर्ड विद्यापीठात बायोटेक्नॉलॉजीच्या दुसऱ्या वर्षात शिकणाऱ्या या मुलीला या वेडाने इतकं झपाटून टाकलं की तिला अब्जाधीश होण्य...