तेजस्विनावधीतमस्तु

 न्यूयॉर्क हे प्रचंड गजबजलेलं, आधुनिक, फॅशन चा झगमगाट असलेलं एक शहर. न्यूयाॅर्क मधील ब्रुकलीन या भागात तसेच युरोपमधल्या काही मोठ्या शहरात 'हासीदी' म्हणून एक कट्टर, कर्मठ, सनातनी ज्यू समुदाय आहे. हासीदी ही ज्यूंची एक उपशाखा आहे. या समुदायाच्या लोकांची दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात हाॅलोकाॅस्ट मध्ये खुप मोठ्या प्रमाणात कत्तल केली गेली. म्हणून हे लोक जर्मनीतून न्यूयॉर्क मध्ये स्थलांतरित झाले. तिथे स्वतःच्या समुदायाची वेगळी ओळख रहावी म्हणून या लोकांनी आपल्या पारंपारिक वेशभूषेला, केशभूषेला अतोनात महत्त्व दिलेलं दिसतं. आजही देतात. पुरूष एक भलामोठा काळा झगा व डोक्यावर मोठ्या आकाराचं पागोटं परिधान करतात. मुली व स्त्रीयांनी घराबाहेर पडताना केसांभवती स्कार्फ गुंडाळलेलाच हवा ही सक्ती असते. पुरुष कानाभोवती कल्यांच्या जवळ आपले केस वेणीसारखे मोठे वाढवतात व ते चेहऱ्यावर रुळू देतात. या समुदायातल्या लोकांना इतराशी बोलायला मनाई असते. त्यांनी आपला समुदाय सोडून इतरांनी बोलणे टाळावे कारण यांना भिती असते की आपल्यातला कुणी  बिघडला तर, वाटला तर...?         यांच्या मुलांना घरा...

मागच्या पंधरवड्यात 'अशोका विद्यापीठ' हा मोठ्या चर्चेचा विषय झाला होता. कारण होतं प्रा. प्रताप भानु मेहता आणि अरविंद सुब्रमण्यम या दोन प्राध्यापकांची केली गेलेली लाजिरवाणी हकालपट्टी. याच अशोका विद्यापीठात राज्यशास्त्र विषयाचे प्राध्यापक असलेले सुनील खिलनानी यांचे 'इन्कार्नेशन - अ हिस्ट्री ऑफ इंडिया इन फिफ्टी लाइव्ह्ज' या पुस्तकाचा सविता दामले यांनी 'यांनी घडवला इतिहास' या नावाने केलेला हा अनुवाद मंजुळ प्रकाशनातर्फे प्रकाशित आहे. भारतीय इतिहासाचा पट हा प्रचंड मोठा आहे. त्यातील निवडक पन्नास व्यक्तींवर लिहिणे हे तसे अवघड काम. इतिहासाला आकार देण्याऱ्या काही व्यक्ती असतात. कित्तेक पुस्तकांना विषय पुरवण्याची ताकद असलेल्या या चरित्रांचा सहा सात पानात आढावा घेणे हे ही तसे अवघडच काम म्हणावे लागेल. पण हे आव्हान व्यवस्थितरित्या पेललं आहे प्राध्यापक खिलनानी यांनी. गौतम बुद्धापासून ते धीरूभाई अंबानी पर्यंत, म्हणजे जवळजवळ अडीच हाजार वर्षांच्या कालखंडाचा आढावा या पुस्तकात घेतला गेलेला आहे. भारत हा असा देश आहे की जिथे एकाच वेळी किंवा वेगवेगळ्या कालखंडात हिंदू, मुस्लिम, शीख, ख्र...

विसाव्या शतकात जगभर गाजलेले दोन सिनेमे कोणते असा प्रश्न पडला तर जी दोन नावे समोर येतात त्यातले एक रिचर्ड अॅटनबरो यांचा 'गांधी' आणि रशियन कवी,कादंबरीकार पास्तरनाक यांच्या कादंबरीवर त्याच नावाने निघालेला सिनेमा  'डाॅ.झिवागो'.       डाॅ.झिवागो व त्यांची पत्नी टोनिया या दोघांची क्रांतीच्या पार्श्वभूमीवर घडणारी ही एक गोष्ट. झीवागो साकारलाय ओमर शरीफ आणि टोनिया साकारली आहे चार्ली चॅप्लिन ची मुलगी जेराल्डिन च‌ॅप्लिन ने. प्रथम या कादंबरीचा सिनेमा करायचा ही योजना होती कार्लो पाॅन्टीची. पण त्याच्या योजनेप्रमाणे जर सिनेमा बनवायचा ठरला तर तो MGM ला फार महागात पडणार होता. शिवाय त्यात सोफिया लाॅरेन्स ला ही घ्यायचे असाही तो विचार करत होता, त्याच्यामुळे बजेट आणखीनच वाढणार होते. हे MGM काही मान्य झाले नाही. त्यांनी या सिनेमाला हँड- ओव्हर केला डेव्हिड लीन कडे. लीन ने राॅबर्ट बोल्ट कडून या सिनेमाची संहिता राजकीय न बनवता ललित बनवावी असे सांगून त्याच्याकडून ती तशी लिहून घेतली. ओमर शरिफ हा यात रशियन वाटावा म्हणून त्याचे गाल उचलावे लागणार होते त्यासाठी त्याचे गाल दोऱ्याने बांधावे लागत...

 हे पुस्तक वाचेपर्यंत जगजित सिंग यांच्याबद्दल सर्वसामान्य रसिकाला जेव्हढी माहिती असते; तेवढीच माहिती मला होती. जगजित सिंह यांच्या ज्या काही गजल, चित्रपटातील गाणी आहेत उदा. 'तुम जो इतना मुस्कुरा रहे हो", "होटों से छू लो तुम मेरा गीत अमर कर दो", "तुमको देखा तो ये खयाल आया" इत्यादी. यापलीकडे माझी काही झेप गेली नाही. जगजित सिंग यांनी गायलेल्या गाणी गजला आपण ऐकल्या पाहिजे हे मला एका पुस्तकाची प्रस्तावना वाचल्यावर जाणवले. लेखिका नीलांबरी जोशी यांचे 'मनकल्लोळ' हे ते पुस्तक.  नीलंबरी मॅडम यांना जगावेसे वाटेना, आत्महत्या करण्याचे विचार त्यांच्या मनात येत होते. त्या म्हणतात की त्यावेळी मी ब्लॅक कॉफीचे मगचे मग रिचवायचे आणि जगजित सिंग यांना ऐकत बसायचे. हे जेव्हा वाचलं त्यावेळी जगजित सिंग यांना ऐकले पाहिजे असं वाटायला लागलं. मागच्या महिन्यात उल्का राऊत यांनी हर्मन हेस या इंग्रजी लेखकाच्या 'सिद्धार्थ' या पुस्तकाचा अनुवाद केल्याची पोस्ट त्यांच्या फेसबुक भिंतीवर टाकली होती. मी ते पुस्तक त्यांच्याकडून मागवलं. सोबत त्यांनी हे 'अनफर्गेटेबल जगजित सिंह' ...

  लाहोर ... रावी नदीकाठी वसलेलं एक ऐतिहासिक शहर. एक असं शहर, की ज्याच्या अस्तित्वाचे दाखले रामायण काळापर्यंत देता येतात. कधीकाळी श्रीरामाचा पुत्र लव याचेही वास्तव्य या ठिकाणी होते म्हणूनच त्याचे नाव लाहोर पडले अशीही एक धारणा आहे. एक असं शहर की ज्याच्या रस्त्यावरून फिरताना कदाचित शहीद-ए-आझम भगतसिंगांनी राम प्रसाद बिस्मिल यांची 'सरफरोशी की तमन्ना अब हमारे दिल में है...' हे तसेच बुल्ले शाह या पंजाबी सुफी तत्वज्ञ कवीच्या कविता उंच रवाने म्हटल्या असतील. लाहोर! एक असं शहर ज्या ठिकाणी मुगल बादशहा औरंगजेब याने आपली प्रिय कन्या झैबुन्नीसा हिला नजर कैदेत ठेवले होते. झैबुन्नीसाने त्याच शहरात कवी साहित्यिकांची गुप्त मंडळे चालवली होती. लाहोरचा हा आणि असाच पुरातन तसेच आधुनिक कालखंडाचा आढावा घेतला आहे पाकिस्तानी लेखक हरून खालीद यांनी. खालीद यांची 'वॉकिंग विथ नानक' आणि 'व्हाईट ट्रेल' यानंतरच 'इमॅजिनिंग लाहोर' हे तिसरे पुस्तक होय. अनाम झकारिया (1971 या पुस्तकाच्या लेखिका) या त्यांच्या मैत्रीणी सोबत पाकिस्तानच्या फाळणीचा अभ्यास करताना खालिद यांचे लाहोर बद्दलचे वाचन वाढू ल...

भारतात इयत्ता बारावी सायन्स झालेल्या कोणत्याही विद्यार्थ्यांला विचारा की  IIT-JEE या परिक्षेसाठी 'फिजिक्स' या विषयाच्या तयारी साठी कोणते पुस्तक वापरले? तर तो/ती फक्त एकच नाव घेईल ते म्हणजे 'कन्सेप्ट अाॅफ फिजिक्स बाय एच सी वर्मा'.      तर अशा या अफलातून पुस्तकाचे लेखक हरिश चंद्र वर्मा उर्फ H C Verma यांचा जन्म ३ एप्रिल १९५२ रोजी बिहार मधल्या दरबंगा नावाच्या एका निमशहरी भागात झाला. त्यांचे वडील हे गणिताचे शिक्षक होते. सुरवातीला गणिताचे प्राथमिक शिक्षण हे त्यांनी वडिलांकडेच घेतले. शालेय जीवनात त्यांना फारशी गती नव्हती. जसजसी ते वरच्या इयत्तेत जाऊ लागले तसतसी मग अभ्यासात त्यांची रुची वाढू लागली. आज जर वर्मा सरांच्या कामाचा झपाटा, त्यांची शैक्षणिक गुणवत्ता पाहीली तर कुणाचाही विश्वास बसणार नाही की, त्यांना स्वतःला इयत्ता दहावी पर्यत केवळ पास होण्यासाठी खुप संघर्ष करावा लागला होता. आपण पास होऊ कि नाही ही भीती सतत मनात घर करून रहायची. अभ्यास, परीक्षेच्या भीतीचे भूत सतत त्यांच्या मानगुटीवर बसलेले असायचे. पण याच मुलाने बी.एस.सी. ला फिजिक्स हा विषय घेउन पटणा विद्यापीठात 3^rd रँ...